เอตฺถ หิ มาโส ปริมาณํ ปริจฺเฉทกตฺตา, ชาโต ปริมาณี ปริจฺเฉชฺชตฺตา, ปตฺตา ชีวิกาเนนาติ [ปตฺโต ชีวิกนฺติ ปาเฐน ภวิตพฺพํ] วจนิจฺฉายํ โย-ตฺโถ โส- ญาปทตฺถสมาเสปฺยตินฺโน วจนิจฺฉาเภทมนฺตเรนาติทสฺเสตุํ ‘อญฺญปทตฺเถ ภวิสฺสตี’ติ ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตํ พฺยาขฺยาตุกาโม อาห- ‘วาเนกญฺญตฺเถ อิจฺเจวา’ติอาทิฯ อญฺญตฺถ สมาเส กเต สพฺพตฺถ ‘‘อิตฺถิยํ ภาสิเต’’จฺจาทินา (3-67) ปุมฺภาโวฯ มาโส ชาตสฺสาติ วจนิจฺฉายํ โย-ตฺโถ, โส-ญฺญตฺถสมาเสปฺยภินฺโน วจนิจฺฉาเภท มนฺตเรนาติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺส ชาตาทิโน’จฺจาทิฯ

ชาตสทฺทสฺสตฺถมาห สมฺปนฺโนติ, สมฺปุณฺโณตฺยตฺโถ, อิมินา จ มาโส ชาโต-สฺสาติ วิคฺคหสฺส อตฺโถ ทสฺสิโต, อญฺญถาติ ยทิ มาโส ตสฺส อญฺญปทตฺถสฺส ชาตาทิโน สมฺปุณฺโณ น ภาตีติ อตฺโถฯ ตฺตตฺตวนฺตูนํ นิฏฺฐาสญฺญํ วิธาย ตทนฺตสฺสญฺญตฺถสมาเส ‘‘นิฏฺฐา’’ติ (2-2-36) สุตฺเตน ปุพฺพนิปาโต วุตฺโต, ตทาห- ‘นเจ’จฺจาทิ, ปุพฺพนิปาตปฺปสงฺโค นจ สิยาติสมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห- ‘ชาติ’จฺจาทิฯ เกสญฺจิติ วากฺยการมาห, นจ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, การณมาห- ‘วิเสสน’เมจฺจาทิ, ตถาหิจฺจาทินา วิเสสนสฺส สาตฺถกตฺเต สมาสพฺภาวมภาเว จาภาวํ สาเธติ… ฉฏฺฐีสมาเส ‘สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนสฺส สาตฺถกมฺภวตีติ วิเสสนสฺส สาตฺถกตฺตาฯ

อวจเนปีติ นิยมวจเน (อ)สตีปิ, ฉฏฺฐีสมาสปฺปสงฺโค จรหิ วุตฺตนเยน พฺยวจฺเฉชฺช พฺยวจฺเฉทกตฺตาภาเวน วิเสสนานตฺถกฺยา น ภเวยฺย เจ วากฺเยนาปิ น ภวิตพฺพนฺติ อาห- ‘วากฺยํ ตฺวิ’จฺจาทิฯ อยมฺปน วิเสสนสมาโส ปเรหิ กมฺมธารโยติ ญายติ… ยถา กมฺมํ กิริยํ ปโยชนญฺจ ธาเรติ เอวมยํ สมาโส กมฺมมิว ทฺวยํ ธารยตีติฯ

12. นญ

เอตฺเถวาติ ‘‘ฏ นญฺสฺส’’อิติ (3-74) สุตฺเตเอวฯ ปามนปุตฺโตติปามา กุฏฺฐวิเสโส อสฺส อตฺถีติ ปามสทฺทา ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (4-120) นปฺปจฺจโย, ปามนสฺส ปุตฺโต, ยทิ เหตฺถ ญกาโร วิเสสนตฺโถ น กรีเยถ, ตทา ‘‘ฏ นสฺสา’’ติ สุตฺตํ กรีเยถ, ตถา จ สตฺยุตฺตรปเท ปรโต ปามนสทฺเท นการสฺสาปิ โฏ

สิยาติ ภาโว, นนุ จิห สมาสวิธิมฺหิ ญ กาโรจฺจารณา ญ โลป รหิตสฺส สมาโส น ภวตีติ วตฺตุมุจิตํ, น ตุ ‘‘ฏ นญฺสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถติ [ญฺญกาโร เอตฺโถว วิเสสนตฺโถ, ติ ภวิตพฺพ] สจฺจํ, กินฺตฺวิห สมาสวิธิมฺหิ ญ การสฺส พฺยวจฺฉชฺชํ น ทิสฺสเตฯ

ปริยุทาสวุตฺตีติ ปริ ตุลิตมุคฺคยฺห นิเสธนียสฺส อสนํ เขปนํ วชฺชนํ ปริยุทาโส, เตน ปริยุทาเสน วิสิฏฺเฐ-ตฺเถ วุตฺติ อสฺเสติ ปริยุทาสวุตฺติ, ปสชฺชปฺปฏิเสธวุตฺตีติ ปฏิเสธนียเมว ปสชฺช ปตฺวา ตํสทิสมนเปกฺขิย นิเสโธ, เตน วุตฺติ อสฺเสติ ปสชฺชปฺปฏิเสธ วุตฺติฯ

ยตฺถ พฺราหฺมณา อญฺโญว ภวตีตฺเยวํ วากฺเยนาตฺถนฺตรวิธานา วิธิโน ปธานตฺตํ, อตฺถนฺตรวิธานสามตฺถิเยเนว พฺราหฺมณสฺส ปฏิเสโธ ปตียเต, พฺราหฺมณสฺส [พฺราหฺมณสฺสา (โปตฺถเก)] นิวตฺตเน ตทเปกฺขายาญฺญสฺส วิธานโยคโต สกปเทน นญฺเขฺยน วิธิภาคี น วุจฺจเต, กิญฺจรหิ อญฺญสทฺเทน… ปริยุทาสนิสฺสยิโนญฺญสทฺทสฺเสว วากฺเย ปโยคโต’ อญฺโญ พฺราหฺมณา อพฺราหฺมโณ’ติ, นญฺสฺสจ สฺยาทฺยนฺเตน สามตฺถิยํ, น ตฺยาทฺยนฺเตเนตฺเยกวากฺยตา… อญฺโญ พฺราหฺมณา อพฺราหฺมโณติ ตตฺถ ตตฺถ ปริยุทาสวุตฺติตฺตาฯ

ปสชฺชปฺปฏิเสเธตุ ปฏิเสธสฺส ปธานตฺตา พฺราหฺมโณ น ภวตีติ วากฺเยน พฺราหฺมณสฺส ปฏิเสโธ วิธิ อตฺถคมฺโม วากฺยเภโท, สกปเทน จ นญฺเขฺยน ปฏิเสธภาคิวาจี สมฺพชฺฌเตฯ โก โส พฺราหฺมณา อญฺโญติ อาห- ‘พฺราหฺมณตฺตานชฺฌาสิโต’จฺจาทิฯ

อิตรสฺมินฺติ ปสชฺชปฺปฏิเสเปกฺเข, เกนจิ สํสยนิมิตฺเตนาติ อุปวีตทสฺสนาทินา เกนจิ สํสยการเณน, สพฺพมฺปิ ปทํ สกตฺเถ ปโยคมฺปติ ญาณมเปกฺขเต, ตญฺจ ญาณํ ทฺวิธา สมฺมาญาณํ มิจฺฉา ญาณญฺจฯ อุภยมฺเปตพฺราหฺมณสทฺทํ ปวตฺตยติฯ ตตฺถ สมฺมาญาณ ปุพฺพเก อพฺราหฺมณสทฺทปฺปโยเค นตฺถิ นญฺสฺส พฺยาปาโร, น หิ ตตฺถ เตน กิญฺจิ กรียติฯ

มิจฺฉาญาณปุพฺพเก ตุ วิชฺชเต ตสฺส พฺยาปา โร ตตฺถ หิ เตน มิจฺฉาญาณปฺปภวตา ปรสฺสาขฺยายเต, มิจฺฉาญาณํ เจนฺทฺริยเหตุกํ, วินา สทิสตฺตํ น ภวตีติ ปฏิเสเธ สติ อุตฺตรปทตฺถสทิโส สมาสตฺโถ ชายเตจฺจาห- ‘ตตฺถ สทิสตฺตํ วิเน’จฺจาทิฯ รชฺชุยํ หิ สปฺปพุทฺธิ สทิสตฺตาฯ

ปโยคสามตฺถิยาเจติ อพฺราหฺมณมานเยจฺจาทิปโยคสามตฺถิยา จฯ เอวมฺมญฺญเต- ‘‘ยทฺยตฺร พฺราหฺมณมตฺตสฺสานยนํ สิยา ปุพฺพปทสฺสุจฺจารณมนตฺถกํ สิยา, อถ น กสฺสจิ อานยนํ เอวมฺปิ สพฺพสฺเสวา พฺราหฺมณสทฺทสฺสานตฺถกตฺตํ, ตสฺมา ปโยคสามตฺถิยาปิ สทิสปฺปฏิปตฺตี’’ติฯ

ตคฺคตาติ สทิสตฺถคตาฯ ยถาวุตฺตสฺเสวา-ตฺถสฺสุปพฺรูหนาย วิญฺญูวจนมุปญฺญสฺสติ ‘อโตเยว วุจฺจเต’จฺจาทิฯ อยญฺเจตฺถ อตฺโถ ‘‘นญฺวจเนน อิวสทฺเทน จ ยํ ยุตฺตํ ตทญฺญสฺมิํ ตปฺปทตฺถสทิเส-ตฺเถ ปฏิปตฺติํ ชเนติ, ตถาหฺยตฺถสมฺปจฺจโย โลเก ทิสฺสติ ‘อพฺราหฺมณมานยา’ติ พฺราหฺมณสทิโส ขตฺติยาทิ อานียตีติ, อธิกรียติ นิยุชฺชเต สทฺโท-สฺมินฺตฺยธิกรณํฯ ยถาวุตฺเตน จ พฺยาขฺยาเนน กิมิฏฺฐํ สิทฺธนฺตฺยาห- ‘ตเทว’มิจฺจาทิฯ เกจิ ปน อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตมิห วณฺเณนฺติฯ

สมตฺถวาทีนนฺติ ‘‘สมตฺโถ ปทวิธิ’’ (ปา 2-1-1) ตฺเววํ วาทีนํฯ สมตฺถ วาทีนํ สมาโส วิเธยฺโยติ สมฺพนฺโธ, วิเธยฺโยติ วจนนฺตเรน วิเธยฺโย, ตถาหิ อปุนเคยฺยาติ คายเนน นญฺสฺส สมฺพนฺโธ, น ตุ ปุนสทฺทตฺเถนฯ อโนกาสํ กาเรตฺวาติ กรเณน สมฺพนฺโธ น โอกาเสนฯ อมูลามูลํ คนฺตฺวาติ คมเนน, น มูเลนาติ อสามตฺถิยํฯ คมกตฺตวาทิโนติ อสามตฺถิเยปิ ยตฺร คมกตฺตํ ตตฺถ สมาโส โหเตว, ตโต คมกตฺตญฺจ สมาสสฺส นิพนฺธนนฺติ โย วทติ ตสฺเสตฺยตฺโถฯ เอตฺถาปีติ อปุนเคยฺยาตฺยาโทปิ, นนฺวยมปฺยาจริโย คมกตฺตวาที, ตถาสติ คมกตฺตาอิจฺจนภิธาย พหุลาธิการาติ กสฺมาวุตฺตนฺติ อาห-‘โส เจ’จฺจาทิฯ

เกหิจีติ วุตฺติคฺคนฺเถน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘เกหิจิเยว น สพฺเพหี’ติ, อปุนเคยฺยาติ ‘‘ฏ นญฺสฺสา’’ติ (3-74) นสฺสโฏ, อติปฺปสงฺคาภาวโตติ สุตฺตนฺตเรน สมาเส อวิหิเตปิ อนภิมตตฺถานมฺปตีติยา อภาวโตฯ

13. กุปา

สฺยาทิวิธิโนติ การกวิภตฺติวิธานโต วิสุํ อิตฺถมฺภูตาทีสุวิธานา สฺยาทิวิธีติสงฺขํ คตสฺส สฺยาทิวิธิโน, อสฺยาทิวิธิมฺหีติ ปริยุทาโส-นตฺถโกติ โจเทนฺโต อาห ‘นนฺวิ’จฺจาทิ, อนตฺถกํ ภเวยฺย… ลกฺขณาทฺยตฺถานํ สมาเส คุณีภูตตฺตา สมาสโต กิริยาสมฺพนฺธานุรูปวิภตฺติยตฺถสฺส ปธานภาวโต, ปริหรติ ‘นยิทเมว’มิจฺจาทินาฯ ‘‘อนุนา’’ติ (2-10) วิจฺฉายมนุนา โยเค ทุติยา วิธานสามตฺถิยา วากฺยมฺปิ โหติ, อญฺญถา นิจฺจสมาเส ทุติยา วิธานมนตฺถกนฺติ ภาโว, นิคมยติ ตสฺมาอิจฺจาทินา, ‘‘กุ ปาปตฺเถ’’ติ ปเรสํ คณปาโฐ, เอวมุปริปิ ‘‘ทุนินฺทายํ’’ตฺยาทิ เวทิตพฺพํฯ

14. จีกฺริ

จีสทฺโทติ เอตฺถ จีติ อิมินา จีปฺปจฺจยนฺตํ ปรามสติ, จีปฺปจฺจยนฺต สทฺโทติ อตฺโถฯ

15. ภูส

ปีติสมฺภโมติ ปีติยา สมฺภโม ปีติปุพฺพิกา ปจฺจุฏฺฐานาสน ทานาทิวิสยา ตุริตตา, อลํภุตฺวา ปริยตฺตํ สมฺปุณฺณํ ภุตฺวาฯ

16. อญฺเญ

ปุโรภูย อคฺคโตภูยฯ ติโรภูย อนฺตรธานีภูยฯ อนจฺจาธาเนติ อิมสฺส อตฺโถ ‘อุปริยาธานโต อญฺญตฺรา’ติ, อาธานํ ปติฏฺฐาปนํ, อิจฺฉนฺตีติ ปาณินิยาทโย อิจฺฉนฺติ, อุรสิ กตฺวา ปาณินฺติ ปาณิํ อุรสิ กตฺวาฯ